NZOZ Osielec
  1. Strona główna
  2. Bilanse zdrowia

Aktualna organizacja i zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi *

Profilaktyczna opieka zdrowotna nad dziećmi obejmuje działania, których celem jest jak najwcześniejsze wykrycie odchyleń w stanie zdrowia i rozwoju, zapobieganie powstawaniu i nasilaniu się niekorzystnych skutków zdrowotnych, które mogą się pojawić w kolejnych okresach życia oraz współdziałanie na rzecz ochrony i promocji zdrowia dzieci i ich rodzin.

System profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dzieckiem oparty jest na zasadzie ciągłości opieki. Zgodnie z tym założeniem, ten sam lekarz opiekuje się dzieckiem zdrowym i chorym. Po wypisaniu noworodka ze szpitala, wraz z dokumentacją z oddziału neonatologicznego lub po otrzymaniu od położnej książeczki zdrowia i szczepień dziecka (poród w domu), rodzice są zobowiązani do zgłoszenia dziecka w wybranej przez siebie przychodni. Zgłoszenie polega na wypełnieniu deklaracji wyboru lekarza, pielęgniarki i położnej dla dziecka. Położną należy wybrać wcześniej, jeszcze przed urodzeniem dziecka (w ostatnim trymestrze ciąży).

Zakres świadczeń profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dzieckiem obejmuje: wizytę patronażową u noworodka, badania lekarskie niemowląt, bilanse zdrowia dzieci w wieku 2, 4, 5 lat, bilanse zdrowia uczniów III klasy szkoły podstawowej, I klasy gimnazjum oraz I i ostatniej klasy szkoły ponadgimnazjalnej, a także testy przesiewowe, szczepienia ochronne, edukację zdrowotną rodziców i dzieci oraz w razie potrzeby wywiady środowiskowe, zwłaszcza u dzieci z problemami zdrowotnymi i społecznymi.

Okres noworodkowy (1 m-c życia)

 

Wizyty patronażowe położnej u noworodka

Pierwsza wizyta patronażowa położnej powinna się odbyć w ciągu 48 godzin po opuszczeniu szpitala przez matkę i noworodka. Rodzice powinni więc wybrać położną jeszcze przed urodzeniem się dziecka (w ostatnim trymestrze ciąży) i zgłosić jej niezwłocznie fakt wypisaniu noworodka do domu.

W ciągu pierwszych 6 tygodni życia noworodka położona powinna odwiedzić rodzinę w ramach wizyt patronażowych nie mniej niż 4 razy. Celem tych wizyt jest ocena stanu noworodka i przebiegu procesu adaptacji do środowiska, ze zwróceniem szczególnej uwagi na przyrost masy ciała dziecka. Podczas wizyty położna powinna ocenić przebieg karmienia piersią, a także sprawdzić i ewentualnie uzupełnić niezbędną wiedzę teoretyczną i umiejętności praktyczne matki.

Po zakończeniu cyklu wizyt patronażowych położna przekazuje dalszą opiekę nad niemowlęciem wskazanej przez rodziców lub opiekunów pielęgniarce POZ.

 

Porada patronażowa lekarza

Po wypisaniu noworodka ze szpitala rodzice są zobowiązani do zgłoszenia urodzenia dziecka w wybranej przez nich przychodni. Zgłoszenie polega na wypełnieniu deklaracji wyboru lekarza i pielęgniarki POZ dla swojego dziecka.W ciągu dwóch pierwszych tygodni życia dziecka, wybrany przez rodziców lub opiekunów dziecka lekarz udziela porady patronażowej. Obowiązujące przepisy nie wskazują miejsca jej udzielenia, zatem lekarz może jej udzielić w poradni POZ lub w domu noworodka.

Celem porady patronażowej jest:

  • ocena dobrostanu psychoemocjonalnego rodziny w pierwszych tygodniach po narodzinach dziecka (objawy stresu rodzicielskiego, ew. depresji poporodowej u matki, wsparcie najbliższej rodziny),
  • ocena zachowania noworodka (rytm snu i czuwania, ułożenie w czasie snu, płacz, niepokój, objawy gotowości dziecka do karmienia itp.),
  • ocena przebiegu karmienia piersią (ocena masy ciała w stosunku do urodzeniowej, oddawania stolca, ulewania, wymiotów itp., ew. obserwacja matki podczas karmienia, identyfikacja możliwych trudności w karmieniu piersią, stosowanie smoczka do uspokajania),
    ocena stanu somatycznego noworodka (z oceną masy ciała, obwodu głowy oraz wielkości ciemienia przedniego i szerokości szwów czaszkowych, żółtaczki, stawów biodrowych),
  • ocena stanu neurorozwojowego (w tym tzw. pierwotnych odruchów noworodkowych, ocena napięcia mięśniowego),
  • ocena narządu wzroku i słuchu.

Rodzice dzieci urodzonych <36. tygodnia ciąży, z wewnątrzmacicznym zahamowaniem wzrastania oraz poddanych intensywnej tlenoterapii i fototerapii powinni zgłosić się z dzieckiem na specjalistyczne badanie okulistyczne do 6. tygodnia życia.

Niemowlęta (1 r.ż.):

 

W pierwszym półroczu życia niemowlę jest poddawane badaniom lekarskim co około 6 tygodni, w terminach szczepień ochronnych. Typowo odbywają się one 3-krotnie: w 6 tygodniu życia, na przełomie 3 i 4 miesiąca życia oraz 5 i 6 miesiąca życia.

W 3 miesiącu życia dziecka pielęgniarka przeprowadza wywiad środowiskowy w miejscu zamieszkania dziecka.

W drugim półroczu życia badania lekarskie niemowląt odbywają się co 3 miesiące w wieku 9 i 12 miesięcy.

Cele badania:

  • Ocena stanu zdrowia i rozwoju dziecka oraz wczesne wykrycie zaburzeń, w tym: wad wrodzonych, skutków zaburzeń występujących w okresie okołoporodowym (np. niedotlenienie, zakażenia, hiperbilirubinemia), opóźnienia rozwoju psychoruchowego oraz zaburzeń neurorozwojowych i stanu odżywienia.
  • Ocena dobrostanu i funkcjonowania rodziny (role rodziców, postawy rodzicielskie, wsparcie rodziny).
  • Zaplanowanie leczenia lub ćwiczeń rehabilitacyjnych umożliwiających wyrównanie ewentualnych deficytów rozwojowych.
  • Współpraca z rodzicami i edukacja zdrowotna, obejmująca udzielanie rodzicom porad dotyczących pielęgnacji dziecka, sposobu karmienia (ze szczególnym uwzględnieniem karmienia piersią), profilaktyki krzywicy, bezpieczeństwa, zabezpieczenia potrzeb emocjonalnych i psychicznych dziecka.

Okres poniemowlęcy i przedszkolny (2.–5. rż.):

 

W 13–14 oraz 16–18 miesiącu życia odbywają się wizyty lekarskie, w ramach których wykonuje się szczepienia zgodne z programem szczepień ochronnych. W wieku 24, 48 i 60 miesięcy przeprowadza się bilanse zdrowia.

 

Bilans 2 i 4 latka:

Badanie przeprowadza się w gabinecie pediatry lub lekarza rodzinnego, w obecności rodzica/opiekuna. Rodzice powinni przynieść ze sobą książeczkę zdrowia dziecka, książeczkę szczepień i ewentualnie karty informacyjne leczenia szpitalnego, wyniki badań oraz inną dokumentację medyczną.
Badanie przedmiotowe dziecka przeprowadza się według ogólnie przyjętej metodologii badania pediatrycznego. Przed przystąpieniem do szczegółowego badania należy obejrzeć dziecko całkowicie rozebrane (przez rodzica/opiekuna) w celu oceny stanu odżywienia, postawy, proporcji ciała i wyglądu skóry.

Cele bilansu:

  • Ocena rozwoju fizycznego (tempo i harmonia rozwoju fizycznego, wskaźnik wagowo-wzrostowy [wskaźnik masy ciała – BMI]).
  • Ocena rozwoju psychoruchowego dziecka.
  • Ocena zachowania dziecka, w tym na podstawie informacji rodziców: codzienny rytm dnia; adaptacja do opieki innych osób niż rodzice; sposób komunikowania się (postęp rozwoju mowy, relacje dwustronne), dążenie do samodzielności, objawy uporu i negatywizmu, nadpobudliwość, kontakty z innymi dziećmi; trening czystości (zgłaszanie potrzeb fizjologicznych).
  • Ocena sposobu żywienia dziecka z uwzględnieniem diety rodzinnej, a także praktyk (zachowań) rodzicielskich związanych z odżywianiem.
    Ocena funkcjonowania rodziny: postawy rodzicielskie, odpowiedzialność za dziecko, postępowanie wychowawcze rodziców, stopień dostosowania do zwiększającej się autonomii dziecka, relacje z członkami rodziny. Opieka nad dzieckiem: matka, ojciec, dziadkowie, opiekunka, żłobek, przedszkole, inne formy opieki.
  • Współpraca z rodzicami i edukacja zdrowotna.

 

Bilans 5 latka oraz dzieci objętych rocznym obowiązkowym przygotowaniem przedszkolnym:

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, metoda badania profilaktycznego u dzieci w wieku 5 lat zależy od tego, czy są one objęte rocznym obowiązkowym przygotowaniem przedszkolnym (uczniowie klasy „0”) czy też nie. W obu przypadkach wykonuje się takie same testy przesiewowe, natomiast u 5-latków rozpoczynających naukę w szkole przeprowadza się znacznie rozszerzone badanie lekarskie. Obecnie większość uczniów klas „0” stanowią 6-latki podlegające bilansowi zdrowia dziecka objętego rocznym obowiązkowym przygotowaniem przedszkolnym. Jeśli 5-latek, który nie był w danym roku uczniem klasy 0, przeszedł już badanie profilaktyczne i testy przesiewowe, to jego zdrowotną dojrzałość szkolną należy ocenić za rok, podczas bilansu dziecka objętego rocznym obowiązkowym przygotowaniem przedszkolnym. W takim przypadku badanie należy wykonać w drugim semestrze roku szkolnego (tj. w okresie luty–czerwiec), który bezpośrednio poprzedza czas podjęcia ostatecznej decyzji o rozpoczęciu przez dziecko nauki w klasie I.

W przypadku niewykonania badania w okresie rocznego obowiązkowego przygotowania przedszkolnego, testy przesiewowe i badania bilansowe można przeprowadzić w pierwszym semestrze I klasy, po osiągnięciu przez dziecko wieku 6 lub 7 lat. Bilansem 5-latka objęte są dzieci, które ukończyły 5 lat, z tolerancją ±3 miesiące od daty urodzenia. Badanie przeprowadza się w gabinecie pediatry lub lekarza rodzinnego, w obecności rodzica lub opiekuna. Rodzice powinni przynieść ze sobą książeczkę zdrowia dziecka, książeczkę szczepień i ewentualnie karty informacyjne leczenia szpitalnego, wyniki badań oraz inną dokumentację medyczną.

Cele bilansu:

  • Ocena rozwoju fizycznego (tempo i harmonia rozwoju fizycznego, wskaźnik wagowo-wzrostowy [wskaźnik masy ciała – BMI]) i motorycznego, a także sprawności fizycznej.
  • Ocena rozwoju psychoruchowego dziecka oraz orientacyjne badanie w kierunku wad wymowy.
  • Ocena zachowania dziecka: objawy nadpobudliwości, funkcjonowanie w grupie rówieśników.
  • Ocena zdrowotnej dojrzałości szkolnej oraz kwalifikacja do zajęć ruchowych w szkole lub przedszkolu u uczniów klasy 0.
  • Ocena funkcjonowania rodziny: postawy rodzicielskie, odpowiedzialność za dziecko, wsparcie rodziny. Opieka nad dzieckiem po powrocie z przedszkola lub szkoły, komunikowanie się rodziców z nauczycielami/opiekunkami, ewentualnie możliwość krzywdzenia dziecka.
  • Współpraca z rodzicami i edukacja zdrowotna.

Okres szkolny:

 

Należy pamiętać, że u dzieci do 16 roku życia lekarz POZ przeprowadza badanie w obecności rodziców lub opiekunów prawnych dziecka.

 

Bilans III klasa szkoły podstawowej:

Cele bilansu:

Swoistym celem profilaktycznego badania lekarskiego u uczniów III klasy szkoły podstawowej, w końcowej fazie nauczania początkowego, jest ocena:

  • poziomu rozwoju fizycznego, psychospołecznego i emocjonalnego, stanu zdrowia dziecka oraz zmian, jakie nastąpiły w pierwszych latach nauki w szkole
  • przystosowania do szkoły (wyniki w nauce, motywacja do nauki) i środowiska społecznego (kontakty z rówieśnikami i nauczycielami).

Organizacja i warunki badania:

Badanie przeprowadza się w obecności rodziców lub opiekunów prawnych dziecka.Do bilansu należy zgłosić się z „Kartą profilaktycznego badania lekarskiego ucznia klasy III” wydaną przez pielęgniarkę szkolną i wypełnioną przez wychowawcę klasy i rodziców.

W badaniu przedmiotowym zwraca się szczególną uwagę na układ ruchu, jamę ustną (orientacyjna ocena intensywności próchnicy zębów, zgryzu i higieny jamy ustnej), gruczoł tarczowy, rozwój wtórnych cech płciowych według V-stopniowej skali Tannera zwłaszcza u dziewcząt, u których w wieku 10 lat mogą już wystąpić pierwsze objawy pokwitania (wieku menarche). U chłopców oprócz oceny rozwoju wtórnych cech płciowych lekarz dodatkowo sprawdza obecność jąder w mosznie oraz wykonuje badanie w kierunku stulejki, spodziectwa i innych wad układu moczowo-płciowego.

 

Bilans I klasa gimnazjum i I ponadgimnazjalna:

Wprowadzenie:

Nauka w I i II klasie gimnazjum (13–14 lat) przypada na wczesną fazę dojrzewania, która rozpoczyna się około 11 roku życia, a nauka w III klasie gimnazjum oraz początek nauki w szkole ponadgimnazjalnej to środkowa faza dojrzewania (15–17 lat). Rozróżnienie tych faz rozwojowych jest ważne ze względu na postępujące w tym czasie zmiany w rozwoju fizycznym, a przede wszystkim psychicznym i emocjonalnym. Szczególnie dynamicznie przebiega wczesna faza dojrzewania, która wiąże się ze skokiem pokwitaniowym, intensywnym rozwojem drugorzędnych cech płciowych, nadmierną reaktywnością, wrażliwością i zarazem agresywnością, a także ze skrajną zmianą nastrojów i skłonnością do radykalizmu. Zmiany zachodzące w drugiej fazie są bardziej stabilne, a nasilenie procesów i przeżyć jest bardziej harmonijne. Znajomość tych faz rozwojowych pomaga lepiej zrozumieć zmiany nastoju u nastolatków, labilność emocjonalną, a także konflikty z rodzicami, rówieśnikami, nauczycielami itp., które niekiedy mogą być „trudne do zniesienia” dla dorosłych.

Jednocześnie należy jednak pamiętać, że niepokojące zachowania mogą wskazywać na zaburzenia psychiczne lub problemy emocjonalne. W okresie młodzieńczym część nastolatków cierpi bowiem na różne zaburzenia lękowe. Najpowszechniej występuje tzw. fobia społeczna, częściej dotykająca dziewczęta niż chłopców, z którą może współwystępować depresja, odmowa chodzenia do szkoły, nadużywanie alkoholu i innych środków psychoaktywnych oraz problematyczne korzystanie z internetu. W takich przypadkach należy jak najszybciej skorzystać z pomocy psychologa lub psychiatry, pamiętając, że niektóre z tych zaburzeń mogą wymagać leczenia specjalistycznego. Od kilku lat u młodzieży coraz częściej występuje depresja, ciężkie zaburzenia odżywiania się i uzależnienia. Coraz częściej podejmują oni także próby samobójcze. Nie wiadomo dokładnie, jaka jest częstość występowania depresji u młodzieży. Wyniki badań epidemiologicznych przeprowadzonych w wybranych populacjach wskazują jednak, że jest ona częstsza niż sądzono – cechy depresji stwierdzono u 10–15% młodzieży w wieku 14–24 lat.

Odrębną grupę zaburzeń zdrowia psychicznego w okresie dojrzewania i dorastania stanowią zaburzenia odżywiania się. Należy do nich jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) i bulimia. O ile bulimia występuje u nastolatków >16. roku życia i młodych dorosłych, to anoreksja jest typowa dla dziewcząt w okresie pokwitania, uczennic gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych. W rozpoznaniu anoreksji pomocna jest wnikliwa obserwacja dziewcząt w tym „krytycznym” dla jej wystąpienia wieku, zwłaszcza tych, które mimo prawidłowej masy ciała lub niewielkiej nadwagi intensywnie się odchudzają. Początek choroby może być bowiem powolny, trudny do uchwycenia, a zaburzenia występują pozornie bez przyczyny, po jakimś stresującym wydarzeniu. Natomiast w przypadku bulimii należy dążyć do ustalenia problemów psychospołecznych w rodzinie, gdyż osoby chore na bulimię zwykle pochodzą z rodzin, w których częściej występują konflikty, odrzucenie dziecka czy jego zaniedbywanie.

Należy pamiętać, że więź i komunikacja w rodzinie są dla nastolatków w okresie dorastania ważnymi determinantami zdrowia psychicznego, wbrew powszechnej opinii o tym, że rodzina w tym wieku nie odgrywa już tak znaczącej roli.

Cele bilansu zdrowia:

Swoistym celem profilaktycznego badania lekarskiego ucznia I klasy gimnazjum oraz I klasy szkoły ponadgimnazjalnej jest ocena:

  • rozwoju fizycznego: przebiegu wzrastania, dojrzewania płciowego i kształtowania sylwetki ciała (z uwzględnieniem sposobu żywienia, aktywności fizycznej, zachowań związanych z siedzącym trybem życia)
  • rozwoju społecznego (relacje w rodzinie i grupie rówieśniczej) i osiągnięć szkolnych (w tym stosunek do nauki, relacje z nauczycielami)
  • rozwoju psychoemocjonalnego: dobrostan psychiczny, zmiany nastroju, sposoby radzenia sobie ze stresem
  • zagrożeń dla zdrowia związanych z paleniem tytoniu, piciem alkoholu oraz stosowaniem innych środków psychoaktywnych, w tym tzw. dopalaczy, przedwczesną inicjacją seksualną i zachowaniami agresywnymi.

 

Bilans ostatnia klasa ponadgimnazjalna:

Wprowadzenie

Zakończenie nauki w szkole ponadgimnazjalnej to pewnego rodzaju przekroczenie progu dorosłości, także w sensie prawnym. Młodzi ludzie podejmują dalszą naukę w szkołach wyższych, często pierwszą pracę, niektórzy zakładają już rodzinę. Badanie profilaktyczne uczniów w ostatniej klasie szkoły ponadgimnazjalnej jest ostatnim kompleksowym badaniem połączonym z edukacją zdrowotną, jakiemu poddawany jest młody człowiek i prawdopodobnie, poza ogólnymi badaniami okresowymi zlecanymi przez zakłady pracy co kilka lat, nigdy już nie zetknie się on z „bilansem zdrowia”. Badanie to jest także okazją do identyfikacji i korekty nieprawidłowych zachowań zdrowotnych, w tym stanowiących bezpośrednie ryzyko dla zdrowia lub w dalszych latach życia.

Za szczególnie niepokojące, rejestrowane w ostatniej dekadzie wśród 18-latków, należy uznać: znacznie zmniejszoną aktywność fizyczną, powszechne używanie substancji psychoaktywnych (tytoń, alkohol, narkotyki) oraz podejmowanie ryzykownych zachowań seksualnych (wczesna inicjacja, częste zmiany partnerów) i kontaktów z przemocą.

Uczeń wypełnienia część I „Informacje ucznia” w „Karcie profilaktycznego badania lekarskiego ucznia kończącego szkołę ponadgimnazjalną” i zgłasza się do lekarza POZ, pod którego opieką się znajduje. Jako osoba pełnoletnia zgłasza się do lekarza sam, bez rodziców.

Cele bilansu zdrowia:

Swoistym celem profilaktycznego badania lekarskiego ucznia ostatniej klasy szkoły ponadgimnazjalnej jest ocena stanu zdrowia somatycznego i psychicznego w końcowym okresie rozwoju, pod kątem:

  • zdolności do dalszego kształcenia lub podjęcia pracy zawodowej,
  • zdrowia prokreacyjnego.

Badanie przedmiotowe

Badanie przedmiotowe obejmuje fizykalną ocenę układów i narządów wewnętrznych, w tym stanu błon śluzowych, skóry (stany zapalne, blizny, ślady po wkłuciach, tatuaże), węzłów chłonnych i gruczołu tarczowego. Ocenia się jamę ustną z orientacyjną oceną próchnicy zębów i zgryzu oraz higienę jamy ustnej. Ponadto u uczniów kończących szkołę ponadgimnazjalną badanie profilaktyczne uzupełnia się oceną zdrowia seksualnego i prokreacyjnego.

 

* Opracowano na podstawie publikacji dr hab. n. med. Anna Oblacińska, prof. nadzw. IMiD, dr n. med. Maria Jodkowska i innych – Zakład Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie